Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 24, 15 June 1922 — AKA'I MAKA'IKA'I NO KAUPO, MAUI. [ARTICLE]

AKA'I MAKA'IKA'I NO KAUPO, MAUI.

nioomuia mai.) C v. a i o!o Kuakualau —he maii:,a ini' ka ua ma ka moana. a !ie makani halihali ohua- ] ,i i u.'i kahakai. Oke kaka- j •if k.- ahiahi kona manawa 1 ?n.. r.ka.'he pa no i kekahi mau | !iri w.-i <• ae. \ . ■ i wa!i- oe e ke kualau, ia kaahele i ka moana. m . —i;makani kamaaina, ika- ■ : no kona pa ana mai ka i:i : ?nai a i kekahi manawa mai :i.aN'o keia makani keia \ -. l a (><• eka Moao, i: .v«- Kelo- nei i kuu aloha. • -k'i, makani kamaaina, • . :nka Moae, aka, he ika- . ?iac. O keia ka makani i i li.i?\au i llana, nui mai i Ki- ' kanaka mnkua mai i Kaupo, niai i Kahikinui, nawalii ::.ai : Kanaio, a hooluolu mai, ... k a ! ;hi i Honuaula. Hoohe- • kr a makani: A ; a o.' o ka Moae-ku, >' .-. ;:, i lionnui hana o ka la ino. M..' a aa—hoapili o ka ua noenoe . o Hana. He makani kaulana i :i i na. He ikaika maikai ko- ; ? :, ana, mai ka moana mai, a na- ; I : ul:i nku ikaua i ke kuahiwi. •n. : ka hooheno ana o nei makani: > , ::o.• nakea o Hana, U . 'ili o ka Malualua. K. • —)ie inakani me ka ua, ikaa k-.na ano, i ka moana kai e pa .'.: ,! ].- a aina aku. Hoomanao ae a ; ī l .ihi wahi mooleio no keia ; ak.i:.i, j»enoi: J|. e!;ia mau kanaka no Kona e :.!i:i mnhina o ka waa i ka la- ' <» ke kanaka mamua he poo .u)» 1 nenionemo a hulailali kohu ',u k au na ke alii, a o ke kauaka ,>i in.ihope, he ihu kulepe kona. H.• maikai ka makani a malie no ,i k:x īiioana. I ko laua kokoke lia aku i ke ko'a lawai'a, he ike ai.- ia aku no ke kuahiwi Haleai!a aoho v.ahi kau ao mai. No- ..]■) manao iho nei ke kanaka oho*e o paani keaka oia i ko kanaka m ia. a ninan aku nei oia iaia pe-

• • Xiii ka ka makani, ua hele . Halrak:ila a kan walii ao ole" ' iho Ja no keia e kuamumn i nn.'i oia i ka ohule, a pane 'ose mai la no oia, "Ae, nui i'o no ri n;aknni " Ni'iau liou aku uei ke kanaka ••lleaha la hoi keia niakani ;k:iika ii.ii.a i alai mai la o Haleaa kau wahi ao. ole?" * Iloko o ke kekona, ua pano mai ,i ko kanaka omua, "He kulepe ka "oakani, o ia ka makani ikaika," me :ona aka pu ana iho. Ua huhu loa .e kanak.-i ohope, a hakaka maoli aua i ka moana. Aole laua i holo •oa i ke ko'.i lawai'a, no ka lawai'a *.na, no ka mea, he kulana pakalaki ,'<eia a he mano ka i'a e loaa o ia \anawai o ka poe lawai 'a. •Kaomi—he makani ikaika hele ' linuhi ko pa mai aohe nae loihi, ;<aomi jnalie iho kana pa ana; nona ' īoi keia puana ana: t Hele ululu ka hana a ka makani, ■: A kaomi malie iho ana. > Naulu —he makani hele pu me ke naulu. Ho n. r julu ka makani, * ]•: lawe liele nei_ i_.&Rūfcfiere iao i vo&S"nriii hele aku ahiki loa i ke euahiwi o Haleakala, a kapaia ka nnkani kiu o Haleakala. Penei ke nele o keia makani:

He kiu ka makani, Xoho mai i ke kuahi"wi. Hoolua —he makani ikaika mai ka -noana mai rao ka nui o ka ale a kunkea ]>u ka nioana. Penei ke molo n na koiki lawai'a: Ho lioolua ka makani, Ikoia ka makaukau hokele waa. Mumuku—he makani ikaika e pa ma mai ka aine mai me he mea la he makani i puhiia mai e kekahi ma<ani okoa aku. Knhol.ilele —he makani ikaika i •uhiia mni e ke apaapaa o Kohala, i komo loa mai i keia mau wahi hiii loa iuka o ke kuahiwi. Koholalele-ku —he makani i like ao me kc Koholalele, ikaika loa nae <o\:i makani. Makani kailialoha o Kipahulu—he makani kamaaina no Kipahulu, pa iolo kuahiwi mai, a hele i ka moana. Ponei ka moolelo o keia makani kaulana kaili puuwai. E noho ana i Kipahulu he elua kana a he hookahi wahine. Na ke•eahi o keia mau kannka nana ka tvahine mare, a ho punalua kekahi lona. Ua noho lakou me ka maikai i Kipahulu no kekahi mau makahiki ioihi. Mahope mai ua holo ka puna!ua ame ka wahine a laua i Honolulu, a noho laua iuka o Makiki.

T ko laua noho ana maaiiei aole •laua i manao hon no ka hoi ana i Kipahulu. Kali aku ke kane mare aol,o hoi mni o ka wahine. Kauoha mai oia i ka wahine aohe no wahi a naupia aku, no ka mea, ua lilo he ulr.a hou. No ka hoi ole mai o n n jh : ne ua nui loa ke aloha o ke k m:»re, a ua hele maoli oia a kuaopulepule. Nolaila hele iho l:i r.ia i ke kahuna o Haipu ka.inoa, r kup'iuakano no nona. Hiki oia i:; f . vo kahuna, hoiko aku oia i i ni.■■! npnu, a i kts ano o kona 'i eha i ka puuwai. Hoolohe k - :na apau olelo mai la iaia • , :kia, ( l\oi hou no ko wahine i. ina e hooloho oo i kau mau •. il'.uhi. aleu oia a lawelawe koke k:i linnn. Iho laua i kai o Kipa:.'.iki i kekahi lae i kapaia o M:.k:«ik".U>a ka inoa. Ilaila noho '::i :« huli na meahana. Loaa na . : h:!ii.• :']tnu, kiiia kahi umeke pu- • :i'u:i laua me ka wahine, a hoo- . l;r kaauna e paani iloko o ua w.ihi umeke nei me ka ipu hieho, i :.;i inele liooipoipo welina kaili • t;,r.vni «"> ke nloha walania. 110 hana nui no keia a ke kahuna, ,i ua hele maoli ua wahi umeke nei a nakanaka i kau a mea o ka haulani o na mele like ole. Pau ka honkani ana a ke kahuna, hoomaka .liem oia <e inimi i ka hanu mo ka pule nna i na aumakau apau o ka lewa, honua ame ke kai, amama no rhoi, paniia iho la ke pani o ua wahi lumeke nei, a hookuuia aku la iloko ke kaL

V Hao hou alm la ke kahunu i V» r pule i na aumakua makani, i\mc nu aumaku.i mano. no lawe maalahi ana i kahi umoke i Honoluiu. Amnma no ka pule pft niEi ana kn makani he kulepe, a o ka lilo aku la no ia o ua wahi umeke nei i ka /īana aka makani. Iloko o ka manawa pokole ua nalewale aku la ua *walii umeke nei iloko o na ale hanupanupa o ka moana.

0 ka Poakahi keia o ka hookuuia ana o ua wahi umeke nei, a hala ia pole, aole i hiki aku i Honolulu. I ka Poalua ae o ka lua o ka pul«, pae aku la ua wahi umeke nei i Waikiki.

Ma keia wahi he mea pono e nana aku kakou i ke ano o ka noho ana o ka wahine iuka o Makiki. He maikai a oluolu ka noho ana o ka wahine mare me keia kane hou. I ka Poakahi o ia pule, hoomaka mai la ka hookauahu ono palena ole i ka limu lipoa o Waikiki, uumi wale iho la no oia apo ia la. I kekahi la ae o ia ka Poalua, ua nui loa ko, ono i ka limu lipoa, aole hiki ke uumi hou iho, nolaila iho aku oia i kaha-1 kai o Waikiki. Hiki oia i kahakai q ke kakahiaka nui wale no ia, a 1 o ka hora eono paha ia, a hoomaka no hoi ka ohi ana i ka iimu. laia 0 ohi ana i ka limu, iko aku la oia 1 keia wahi umeke i ka lana mai iluna o ka ohua nalu, a o kona kii aku la no ia. I kona kokoke loa ana mai o ka pae mai la no ia o ua wahi umeke nei, ahiki pono ana imua ona. Hopu iho la oia a hii, me ka nana pono ana iho i ua wahi umeke nei, a pane iho la iloko ona, "Ua like no hoi keia wahi umeke me kahi umeke a maua." Wehe ae la oia i ke pani o kahi umeke, a ia wa no i puka ae ai na ea ala onaona p ke aloha i kē kano mare, a hele mai la a wela ka umauma i kau a mea o ka nui o ke aloha. O kona haalele koke iho la no ia ia Waikiki, a helewawae aku la oia ahiki i Hanauma, a ilaila loaa I he elua mau wahi elemakule e hoomakaukau ana i ka waa no ka holo ana i Molokai. Ninau aku nei oia i keia mau wahi eleirrakule: "Ile waa lto olua e holo ana ihe'a?" < "E holo ana maua i Molokai," wahi a na elemakule. Noi aku nei oia o lakou pu ke holo Hookahi elemakule i ae mai, a o kekahi ua hoole mai. Aka, ua nui no leona paakiki i ke noi ana ahiki i ka ae ana mai o kalii elemakule paakiki. Nolaila kau like iho la oia me na wahi elemakule a holo no Molokai. Pae lakou i ka Lae o Kalaau, a helewawae oia ahiki i Kaluaaha.

Ilaila loaa hou no he waa e hoomakaukau ana e holo i Lahaina, a kau hou no oia. Hiki i Lahaina, helewawae oia mauka o Olowalu, Maalaea, Makena, Kahikinui, Kaupo, ahiki i Kipahulu.

Mamua nae o lea hiki ana mai o ka wahine maro i Kipahulu, ua olelo aku la ke kahuna i ke kane mare: "I hiki mai ka wahine a maleemake e honi ia oe, mai ae aku oe, mahope hoi hou no ko wahine i Honolulu. Kali oe a loihi iki, alaila ae aku oe e honi olua, alaila, paa ko wahine me oe, aole oia e haalele hou.

He mea oiaio hiki lio ka wahine i ka hale makemake mai la oia e honi i ke kane, aka, aole i ae aku ke kane. Ua loihi iki kona noho ana me ke kane mare, a noi hou mai ka wahine e honi laua, a ua ae aku ke kane a honi muki iho la laua.

0 keia ka hookoia ana o ka olelo a ke kahuna, a ua noho pilipaa loa ia laua me ka maikai ame ka oluolu o ka noho ana ,ahiki ko laua mau la 00. makani _° mamuli o keia mea i nanaia, ua kapaia keia makani o ka mākani Kaili Aloha o Kipahulu, a ua ikeia keia makani ahiki no i keia la A no keia makani keia hooheno ana: Mea ole e ka loa o ia kai, 1 ka hana a ka makani Kaili Aloha, Nana i hoihoi mai a pili i ka poli, Kuu ipo haalele loa. O ka moolelo o ka makani Kaili Aloha o Kipahulu i hoikeia ae la maluna, ua hoikeia mai i ka meakakau e Mr. Joseph V. Marciel ame Jo3\ia Ahulii, aole nae i ano paa pono loa i keia mau makamaka, a na Mr. Alapai Kapaeko, he elemakule i keia o Nuu, nana i hoike mai elike me ka mea i hoiko mua ia ae la maluna. (I ko makou hele ana i Nuu i ka Poalima, Mei 5, i loaa mai ai keia moolelo, aka, ua manao ka meakakau e hookomo ma keia wahi i pau hoi na inoa o ka makani i kahi hookahi.

E ka mea heluhelu, aole no paha i pau loa mai na inoa o na makani o Maui Komohana, aka, o keia mau inoa ka.i paanaau a maopopo i na kamaaina a kupa o Kaupo, a ina he mau makani hou aku koe, alailu o na makani aku- la ia a Laamaomao. Ma keia wahi ua makemake ka meakakau e hoike aku, i kekahi wahi mea hana, aka o keia luana nanea ana o makou. I ka pau ana o ka Ahulii hoike ana mai i na inoa o na makani i paa a maopopo iaia, ua huli ae oia a ninau aku i kekahi makamaka, he Kohala, e noho pu ana me makou, ina paha he mau inoa kaulana kekahi o na makani o kona ainahanau. IJa hoole mai oia, aohe mau inoa kaulana o na makani o kona aina, he mau inoa wale no i maopopo i na mea apau. Aole anei he makani hou ae o Kohala o ke Apaapaa!'' wahi hou a Ahulii. "Aole no he makani," wahi a ke keiki o Kohala. Ia manawa ua pane mai o Joseph V. Marciel, "Pehea hoi lja makani puhi oka o Kohala, a makou i lohe mau ai, e hoike ae hoi oe i ke ano o keia makani, ua makemake hoi makou e maopopo, o oe hoi ko kamaaina?" "He mea oiaio ia, ua hilahila oia nei i ka hoike mai ia kakou i ke ano 0 keia makani," wahi a Ahulii, a ma keia wahi ua hu ae la ka makou aka. O ka mea kakau ka i kakoo aku i ke Kohala, he Hawaii no au, aole au e hoahewa ia oe i ka liuna ana i ke ano o keia makani, no ka mea, he makani ino maoli no ko kou aina. Na ko maua hoaloha maikai 1 hoakaka ae i ke ano o keia makani o Kohala, a ua nanea maoli makou me ka piha hauoli. Pau na inoa like ole o na makani, ua ninau hou aku no makou ia Ahulii i na inoa o ka ua a eia mai na inoa o ka ua ame ko lakou ano. Noenoe uakea o Hana—he ua.noenoo (noe) uakea (keokeo) keia i kakahiaka wale no a ano awakea ae no pau 0 keia ka ua i mele mau in e ka poe himeni, a oi loa aku o ka poe i kamau kiaha a iho iho ka noo a ike powehiwehi i kou poe hoa, o ia! ka wa naauao loa o ke kanaka atu« ka le'a i ka himeni ana a penei e kani ai ke mele o keia ua. Noenoe uakea o Hana, i Hoapili o ka Malualua. Hana ua lani haahaa—o ke ano o keia na, he haahaa ke ao ke hele mai ka moana mai, a hanle kana a kapaia iho keia inoa. He u'i maoli mo k* iaoa oiiuo keūi «ūui Juui-

lana nui wale, aole paha he ua o kekahi mau wani e ae, elike ine keia, a nawai no e olelo wale ia o Maui no e ka oL Ua awa—he ua poipu, ua liilii a po ka la ma ka mauna. Ua koko—he ua halii i ka ilikai me ka pi-o pu o ke anuenue. He hoailona o ka pilikia no kekahi mea ano nui ke ikeia keia ua. Ua naulu —he ua i ka wa malie hele i ke kuahiwi, he ao naulu me ka ua. Ua noen—lie ua liilii me ka noe pili mau i ke kula. Ua haleuole—he ua hana kolohe, o iia hoi i kou wa e makemake ai e hoopau pilikia, o ia kona wa e iliki i iho ai, a mao koke ae no, a xia hou mai no, a pela i kapaia ai keia inoa. 0 ka manao o ka meakakau he inoa keia no keia au hou 'ae nei no, a no ka loaa ole o ka inoa kupono, nolaila kapaia keia inoa eepa. Ua lilinoe o Haleakala —lie ua kaulana no ia kuahiwi. Ua Ukiu o Makawao —he ua liilii me ka makani pu mai ke kuahiwi mai. Ua Peepapohaku —he ua hoonaukiuki, ano like me ka Ua Haleuole 1 ka iliki iho a mao ao no a holō aku la ka poe a pee i ka pa pohaku, a o ia ke kumu i leapaia ai keia inoa. 0 ka inoa o keia ua he inoa na kamalii palia i kapa no ka wa e paani ai lakou iloko o lea ua, o i aka manao o ka meakakau aole na kahiko. Ua aui ae ka la i ke komohana ia ka manawa i hookuu ai ka makou aha luana hoonanea, aohe ilee mai 1 ka pololi, oiai nae, aole i aiia ka aina awakea, a ua piha no i keia mau moolelo o kakou ka poe Hawaii, a he nui no hoi ka ai o ke kole, he i'a kaulana no Kona, i ka walea i ka ai i ka limu (moolelo). Ua haawi piha aku. makou i ka mahalo ia Mr. Ahulii, ame kona ohana, i keia mau mea i loaa ia makou, a liaawi hou aku la i ke aloha lululima ia lakou, a haalele iho la makou i ka liale, a hele aku la i kahi o ko makou mau lio o ku mai ana iwaho o ka puka pa.

Kau makou iluna o na lio, haawi hou ko aloha hopo, a olelo mai la ko maua hoaloha, e hele makou i kahi o ia kamaaina o Kau ka inoa, no ka mea, malia o loaa mai 110 ia mau ike mai iaia mai. I ko makou hiki ana ao mawaho o ka hale noho o Mr. Ahulii, ua ike aku o Keneki Emory he waa e waiho īnai ana malalo o ka halo. Aole i kaawale loa keia wahi mai kela wahi a makou i haalele koke aku ai he liancri no paha kui»i.u- —«u iia nale mai. Ualele iho o Kenjeki a paa iho la aa i lte kaulawaha o kona lio, a hele aku la oia e nana i keia waa. Hc waa lawai'a keia no Ahulii, he umikumamaono ka loa, a ua ano popoho ma kekahi mau wahi. Ua makemako loa o Keneki e kuai i keia waa, no ka mea, walii ana, o keia wale no ka waa ana i iko ai ; aohe kui i kakiaia ma na wahi apau o ka waa, a ua makemake oia e huli hoi hou i kahi o Ahulii a makou

.1 haalele aku ai no ka ninau ana ike kumukuai. Ua makemake oia e hoi mai a Honolulu nei, alaila hoike aku i ka haku o ka ahlo hoikeike, no ke kuai ana i keia waa.

I ko maua hiki hou ana aku i ka waa. Ua olelo mai oia aohe ona manao e hoolilo i waa, no ka mea he moopuna kana aia i ke kula 0 Kameliameha a ua manao oia, ina oia e hoi mai a makemalee e hele i ka lawai'a, ua loaa no k'a waa. Ua hoike aku maua i ka mea i makemakeia ai e kuai keia waa, a ua olelo mai oia, e hoi mai maua i Honolulu nei, a hui me Arthur Aliulii, moopuna ana i ke kula, a ninau aku iaia ina he makemako kona e hoohana i ka waa i kona wa e pau ai ka hele ana i ke kula. Ina aohe makemake o ka moopuna e hoohana i ka waa alaila ua ae oia 1 ke kuai ana, no ke kumu kuai o hookahi haneri elala. Pau keia, ua hoi mai maua a loaa o .Joseph Marcicl hookahi ka hoi like ana mai. Hoi mai makou a komo i kalii o Kau, nakinaki na lio iloko o ka pa. Pau ka lululima ana ine

keia makamaka, hoike aku o Jos. Marciel i ko makou manao o ka hiki ana mai. He oki loa keia mākamaka, aohe nui o kana mau mea i j maopopo, ma kekahi mau wahi ua ano like no me ka Ahulii a ma kekahi mau wahi ua nele loa oia. Aohe makou i loihi loa maanei, a haawi hou.no ke aloha lululima, d kau iluna o na lio no ka hale. I keia manawa o ka hora elima paha ia a oi o ke ahiahi e hele aku ana ka la e napoo. I ke alanui aku, halawai makou lne kekahi kamaaina no o Kaupo, a naue like makou me ke keaka pu ana i na mea i loaa ia makou. Ia makou e hele nei, aia no ka nana ana o ka maka o ka meakakau ma 0 a maanei o keia aina, a ike aku la au i ka ua kualau i ke kaahele ae 1 ka moana, ame na ao e hoopuni ae aua i ke kuahiwi Maunakea, a hoomanao wale ae la no i ko'u aina hanau o Kona. Aole i pau ka ua kualau ku ana no ka onohi anuenue i ka moana kai a hookahi ko makou huli like ana a olelo aku la au ia Keneki o kela ka uakoko elike me ka hoakaka i loaa ia kakou i keia auwina la. Aolo keia ho hoailona pilikia, no ka mea he maikai ko makou alahele ma na wahi apau o Kaupo, ahiki hou no i Honolulu nei. E ano noenoe iho ana, hiki ana makou i ka hale, ua ano maluhiluhi, a opili, a akahi no a ano ike iho la i ke ano kaea, no ka mea ua po ka la. Noho iho la au, Keneki ame Jos. Marciel mawaho o ka lanai o ka hale, e pa oluolu mai ana ka makani kamaaina o ka aina. Ia makou e nanea ana haule liilii iho ana na pakaua me ke kikoo ana ae o ke anuenue, maiuka o ka aina a makalae, a he u'i hoi kau, a olelo aku la au ia Keneki, e kii aku i ka mea pa'ikii, no ke pa'i ana i keia meahou, aka, hiki mai o Keneki a hooponopono no ke pa'ikii ana, o ka pau loa ae la no ia a nalowale aku. (Aole i pau.)