Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLVII, Number 26, 30 June 1911 — NO KA HOOULU ANA I KE KALO. [ARTICLE]

NO KA HOOULU ANA I KE KALO.

(Hakuia e E. V. A**nt Nui. ! me F. A. eowk',®. Lji!3fc<K»haDa o I r.a Kahua Liilii o Hawa.i Xei). I | (Hoomau i*). O <ekafei rn» v a aiaikaī ioa i ikeia ma | ke KuJa Haeai o Hilo, oia eo ka popo oie o ke kalo. mamuli mai o keia kaEuia o na mea okoa ae: aole hookaiii | jwaie oo mea e kanu ai. Ua hoikeia ! niai. i ka makahiki mam ja ae o ka hooj maka ana o keia kula e >.ana e Iike ae ) la roe ia maluua. na nai ke poho_o ka Ui. mamuli o ka eleao, ka ponalo, ke ! koe. ka naio me ka pop-o. I kei* wa, I iia pau ia mau O kekahi no hoi, | oo k<- kana ole i ka huli ībo. E like | no me ko ke kalo ulu a fcua maikai, io Eui r pela oo na mea e at e kanuia ana ma ia wahi. Ma X*kahi mau wahi o Maui i kem wa. ke kanu nei kanaka i na mea kana ae maluna o ko lakou mau aina kalo, i ka wa pau o ke io ka!o. A pau ia, alaiia kano hou ke kalo. Ka Ulu An*.—-He like ole ka ulu ana 0 ke kalo me ke kaloke a me lakiki M r3dish,'' no ka mea, o ko laua io he ulu i lalo. a o ko ke kalo hoi, aolo pela. O ko ke kalo ulu ana, he pii iluna kona hua me ka panee mau i ke kino o ka hali iluna. Ke onouia ka huli iloko o ka pue i ke kanu ana, aole e nee hou aku ana ia huli, a i ole kona hua paha ilaio. O ka mole o kela huli i I kanuia ai, oia ana ka maka o ke kalo I © bua ana. Nolaila, hoomaka kela kalo ,e nui, a e like me ka pii ana o kona '{nui, pela no e nee mau ai ka huli.iluna. t O na aa boi—o na aa mua e oili mai Ipna mai ka maka aku o ka huli i ki(nohi, e uee mau ana Ia iluna a mokumoku, oili hou mai, a i ka nui ana o ke kalo, aia no ka hapanui o ke aa maluna ma kahi o ka tha e pili ana i ka io o ke kalo. O na oha e oili ae ana, mai no ia o ke kalo mākua, aole mai ka huli aku. Ka Huli,—He ekolu ano o ka huli— ka huli maol i kapaia e kekahi poe, he omuom j, ka oha no hoi, a me ke opuatyuu. O ka omuomu —oia no ka huli maoli—ke kino huli i kohiia mai ke kalo maoli mai. 0 ka huli oha, be huli ia niai ka oha mai. O ke opuupuu, oia r>o ke opuupuu liilii e pili 'ana i ke k<tlo omamaka ae ana. Ina e oo loa ke kalo, t omamali ana |:a hu)i a mae, mimino, a emi a auku, u i kahi wa, pau kona pono kanu hou. Ua hoomaopopoia he nui ka huli hooaa e pua ana mahope o ke kohiia ana. A ua hoomaopopoia, o ka ika ka o ka huli 1 ka hoopuka ana i ka pua kalo i keaa wa e hooaaia ana, he mea hoonawaliwali no ia i ka huli i kona wa e kanuia ai. no ka mea ua pau wale aku la kahi ikaika hooulu. Aka, o na huli ano ikaika maikai ke nana iho he ma.\ huli kupono loa ia. He mea maikai ke hookaawale i ka opuu pua ka]o mai ka huli ae mamua o ke kanu ana. Pela no hoi, i ka wa e kanuia ai o ka liuli, opuu a pua paha mahope koke iho, e hookaawale ia opuu a pua paha, He mea ono no hoi ka pua kalo i kupa me kahi mea kupono. Nolaila, aole no e poho ka mahiai. 0 ka huli o ka oha n jcui he ikaika, a ua oleloia, ua oi ftku ia huli i ka liuli maoli. Aohe pua uui o ia ano huli. E akahele loa no hoi i ke kohi ana o ka huli. Ina e pili loa i ka ha. alaila, e omamali ana ka hnli, a kupono ole. l'a maa mau ka ikeia o ka nui io e pili ana i ka huli, he mea maikai loa ia no ka huli. E like me ka uaku o ka huli pela no e hoonui ai i ka io kalo. No ka hnli nunui maikai, o kahi kupono loa e oki ai, oia no na moali lau elua mai ka ha akn. He oki, e oki pololei, aole e oki a like alaila uh<iki. Ke hana pela, e haki ino ana a poino ka huli, ina e kapakahi ka inoku ana a moku ka ha. E ako no hoi i ka lau o ka huli, i ole e palahe keke. Ua oleloia o ka huli op-au (oia hoi ke opnupuu kalo), kekahi huli maikai loa. He lohi ma ka hooulu lau ana, aka, ma ka io, ua like no ka ulu, a he oi aku kona maikai o ka io. Aole nae e liiki kir> hoike maopopo loa i keia wa i ka ,nui io o keia mau ano huli, oiai, eia no ke makanla loa ia nei ka ulu ana o keia mau ano huli. i hiki ke hoike maopopo aku i ka lehulehu ina keia niua aku. Ka Maiii Ana. Ka Mahi Lima Ana,—Ma na wahi e maoli ia a\, o ka lepo, ke kanu ;ana me ka malama ana aku mahope o ke kanu ana. me ka lima ponoi o ke kanaka. kekahi o na hana oi loa aku \ ka ma'kai i ikeia manl'ua i na ano e ae a pau mai kahiko mai, i aoia hoi i ka Hawaii. O na loina hoohana i hoikeia maluna ae nei, oia no ka ko Hawaii poe i hana j ai i ko lakou au kahko, ia lakou e neho! ana me ka ike ole i na mea e hanaia | ana ma kela aoao o ka honua. Ua ha-1 na lakou me ko lakou mau liina ponoi, aohe mea hana 'o kahi oo Wale no a lakou i .jjana īnaoli iho ai, J mailoko mai o na laau me ka, pohaku i kalaiia, a he iwi ka kekahi poe e paeH ai i kgkahi w$,.. Me keia mau mea, ua hoomanawanui iakoo, aole hiki ke eli a pai*u hohonur/a hoowali hoi i ko lakou mai waena. He piea paakiki loa ka loaa o kekahi kalo Aui iioko o ka pue lepo paakiki. Eia o ka mahiai Hawaii o ke au kahiko, Hoko o kona hemahema a lako ole a »a paahana knpono, ua loaa ia«a ka ike a biki ai ke hoohua nai i kana ai e kanu ai. Ke paakiki loa ka aina a hiki ole iaia ke hoowali i ka lepo, e paeli an'a oia i makalua eono iniha ka hohonu a eha & elima iniha ke akea; oeoe i ka lepo o lalo & palupalu, alaila onou ka.huii iwaeea konu, a upoi iho ene ki opala. Na ke aa no o ka huli ,e komo iloko o ka lepo paikiki, a pela »ho )a e loaa ai ke ola i ka hali mai toko mai no o ua lepo paakiki la i hoopulnia hoi e keia opala o ka lua me ka hali. Aole lkoopibaia -kela lua. a )tala he mau mahina o ka ulu aaa o ka hulL Ia w* & ka huli -e «lu ana, iaa he huli maikai, b |Āi aaa ke kalo a kaa malnn* o kela laa, a peia ao ke aa, e oiii ana no maUna. Ma keia wa o ka buli, be m»a mau k» poe o ia au kahiko i ka hoopuepue bou ma hai o ka. boli a eiwa mahln* mahope o ke kanu aaa o ka b*ii. A ua oieloU, o k« kaio ke oo ka ai, ua like no ka aui me ka nui o ka makaliua i kannia o ka bali. O ke kalo o kekabi mau aiaA e ke Ku)a Haaai o Hilo, «a kaania iloko o na malkaloa I eliia. we km mea eli pou. He wa»*\ maoi* »o ke k«So e ii juaa I kaauia pela. Me be mea la, he wahi m«* haaa maikai k» kela «« . kekaki poe uahiAi e boob»»a ai, mamaa o ka oo b>» ke kolop*. O kekahi waW mea ano aui e pm aaa i ke ka»« aaa

1 © K» huii, © boobi» i sta eli ana i ka [40* i ka aiaa i ole ai e tnie koke ka hali i ka wi e kanuia aī. I ke au kahiko, o ka iraele aaa i ka wa?ns ni»h>p« aka o ke kanaia aaa O ka bifli. me ka lima ka kekahi poe, o ka kekahi poe lioi. me na iiri pa o kahakai, opihi a pela wale aku, a he pohaku ka k*hi f>oe. Aole no hoi he nui o na ano nahelehele ino o ia aa. nolaiia. aole nni o ka lahi i ka miliwi maemae mau i ka waena. I keia wa, he nui na ano nahelehele ino. a na noi maoli ka hana ke waele aku. nolaila. me k»vJ>o wale no e pono ai ka mah ai ana i keia wa i kaopapaloi. I Mamuli o ka hoomaopopo ana a ka i lawelawe i keia mau hana ua ikeia, ® ca pono e hoololi ae ika ano 0 na kiea hana e lawelaweia ai.. E lik-e no me ka hemahema i ke au kahiko, peia no i nelo ai i na paahana o keia au holomua. Nolaila. he mea pono e haaleie ina paahana kahiko. Ua hiki ke loaa na mea h&na kapono o keia au hou i pa mea a pau. O kekahi mea nui e hoomanao mau ia. o ka loaa o ka mea hoomomona lepo kupono, me ka lu ana. I ka wa e luia ai o keia mea hoomomona. he mea pono e hoomanao mau ia, o na aa o ka mea kanu ke omo ana 1 ka momona e ola ai ka mea kanu, aole o kahi mea okoa ae. E kolo kokoke ana na aa i ka ili lepo maluna. I mea e hiki ai ke loaa pono kft momona i na aa kolo pela, he mea pono £**hoowali pono ia ka lepo. He hana hawawa loa ka lu ana i ka momoua iloko waie no o ,ka makalua a hoopuni paha i ke kalo. O a ka mea e loaa ole ai o kona waiwai io, i ka pupupu loa i kahi hookahi, ikaika loa kona hana ana i kana oiliana, wela ka lepo. O ka hana kupono loa i na wa a pau, o a no ka lu ana a pau .alaila palau a hoowali maikai i k3 ,lepo mamua o ke kanu ana; a mahope 0 ke kanu ana, ina e lu hou aku i mo*mona, e hoowali lahilahi me ka ho. O keia palupalu mau o ka lepo ka mea e hiki ai i na aa ke kolo oluolu a omo koke i na momona a pau e loaa ana i ke aa, a he ola hoi ia no ka huli ine ke ka'lo. Mamuli o keia mau mea i ikeia, ua hoohana mau ke Kula Hanai o Hilo 1 ka lakou mahiai ana e like me ia mahope iho nei—pela no ke hana lima maoli i ko lakou waena. Pela i loaa nui ai ka hua o ka lakou kanu maa ana mamua o ke kanu makalu. " O ke kowa maa mau o ka huli e kanuia ai, mai ka 24 a i ke 30 iniha ma iia aoao a pau. O ka mamao o kahi e kolo ai o ke aa o ke kalo maloo, ina he ikaika ka ulu ana, aneane no e eha kapuai ke ana waena o kahi e paa pu. Ina e akea loa ke kowa o ka huli 40 iniha paha, he oi loa aku ka ikaika o ka ulu ana, a he nunui loa aku no hoi ke kalo. Aole i hoomaopopo'a i keia wa ke ano maikai loa e kanu ai i loaa nui ai ka puka o ke kalo no ka maauauwa ana. Aka. e! hoomaopopoia aku "no nui keia mua iho. Ke hoomauia nei no ka lawelawe ana o keia mau ano mahi ana ma ke Kula Hauai o Hilo i hiki ai ke maopopo ka mea oi aku o ka maikai no ka mahiai. He walii rula maikai nae na ka mahiai e hoonianao mau, oia keia: e like me ke ano maikai ole o ka lepo, pola no e hooakea ae ai i ke kowa mawaena o na puepne huli. No ka hohonu hoi o ka onou ana i ka huli, aolo rula i hoomaopopoia i keia wa. He mea oiaio, o ka hohonu kupono o ka huli kekahi mea e io ai oka ai. Ika lioomaopopo ana, mai ka ? a 6 iniha ka hohouu kupono no na wahi lepo auo maikai kupono. Ka Mahi ana me ka Holoholona. Ma na wahi hohonu maikai o ka lepo, palupalu a aa (pohaku) ole, a o ka aina hoi i nianaoia e mahi he nui akea kupono, a ua hiki hoi ke hoohauaia ka holoholona me ke kwpono, he mea pono no e hoohana aku i ka lioloholona no na hana oolea, oia ke alahele e nui ai 0 ka mala e kanuia a e loaa nui no hoi ke ola o ia luhi ana. i mauaoia na opio o keia au e hoi o niali; i kd aina, a ho kalo ka ai e hooulu ai, e pono no e aoia lakou ma ua n.ea a pau e hiki ai ia lakou ke hooniaa i ko lakou ike ma ka hoohana an.-i i na holoholona no na hana oolea, aole hoi e hoomaunauna wale i ka ikai'.ea o ke kino nia na hana hiki i ka holoholona, lio a hoki paha. l T a ikeia ka holomna ;o ka poe mahi kalo maloo ma na aina | i hoohanaia o ka holoholona ma ka pa--1 lau a hoowali ana i ka iepo. O ka hana |Uma maoli ana i na aina i hiki ke hoohanaia na holoholona me ka maikai, he man hana hoopau manawa wale no īa, hoomauuauna ikaika. dala a he hoomaunauna wale no hoi i ke ola o ka aina. O ka aina i ulu mua ia e ka mauu Hilo kekahi aina niuikai loa no ke kalo e kanuia ai, ina no ua kanuia mamua iho kekahi inea okoa ae, a aole nae i pau loa ka momona o ia aina. U& manao kekahi (>oe, no ka ulu o ka mauu Hilo, he ino ia aina. Aole pela. Ua maikai no ia a'na no ke kalo. Hahope o ka palau ana, e hapuku a hoowali i ka aina me na paahana kupono. O ka j>alau hoohuli me ka hapuku hoowaLi lepo ke hoohanaia nei ma ke Kula Hanai o HUo. O ka wa ē hoowaliia ana o ka lepo ka wa mhikai loa e lu ai i ka pnua, ina he puna kekahi. He maikai no ka puna pohaku kahakai i wawahi waliia, a i ole puna hamo hale. He maikai wale no ia man puna. Mahope aku o hookahi mahina,

ke palahe kapono ka nahelehele okumukunm mauū, —o ka wa kupono ia no ke kana ana akn. Loln liilii i wahi lepo hoioholona kekahi a ina e loaa ka momona halekuai, oia ke ln. Mahope o ka hapaku a hoowaliia ana o ka lepo, • palan i «ono man aawaha e like me na anwaha ko r nai ke 40 a 4S inlha ke kaawale o ka anwaha. Alaila e ho ia loko o ka auwaha aoo palaha iki I o)« ai e he3el« mai ka lepo o na kna io mahna o ka holi e kannia ana. Ia wa hookahi no hoi e hoopaiaha iki ia lnna 0 ke kn*kn* o u aawaluu £ pono no e loaa ka eono iniha ka hohoan o £a anwaha. Paelieli hoa i ka aawaka a loaa ka t a € iniha hohoni hon mkn ne ka oo a ho paha. Alaila lala iho \ kahi lepo holoholonm īloko o ka aawaha a hoowaii ae ka oo kope. A pan ia alaila kann ka hnlL | 'laa he wahi keiki liilii ke hele ma-, mna iloko o ka auwaha • )a i ka huit r | 1 eina hnli ma keia me keia kapnai, a mahope akn ao hoi ka mea aaaa e oaoa i i ka hali i Uk> t i 2 a S iniha ka hohoon. E hoohali i ka hnli I ka akaa 1 ole e poāno ka hali i ka ikaika o ka w*la o ka la. laa ke wa ia, k«Tme» pono ■ « malasta ka huii a hanle ka ma alaiia > k»an. He hlkl ao ke kana ne ka waaa ole i ka manawa o 1» l»—kakahiaha s i ahiahi paha. He iike wale ne ma aa* > aawa apan no ke kaaa aaa 1 ao

i ka waena. He ntea ole ka malum» a D3O ka liina nana e onou i ka hu<u Hina no a makaukau ka lepo. iho ka huli, kali aku o ka hna mai. O ka keknhi poe, he ai a maona aiaii* hele ? kam.. He hana hupo ia. Maikai ka lepo. matkai na tnea hoomomona. maīkai ke kai } a malkai ka huli. aiaila maikai no ka oln ana a hua mai me ka maikaL £ like no me na auwaha mna, pela ao na anwaha e ae a pau e kanuia aL He mea maikai nae. aole e paiaa nui lo« i ka wa hookahi, no ka mea, he pwkiki loa ka lawe ana o ka lepo holoholona malaila ina he aina nui. Ke hiki, he n?ea pono e holo ka auwaha i ka loa o ka aina. I ka mahina inahope iho o ke kaaa ana o ka hu'i, he mea pono e ho v aina. Ke ulu a loaa eiaa a eKalu lau • o ka huii, hiki no ke palau hou me ka&i palau ho liilii. £ helelei ana no k? apuupuu lepo maluna o kahi huii, aka, he mea hiki wale no i» > e kiloiia Ae e kekahi mea mahope aku. He mea maikai ka hana pinepine peia, '. palup&lu man ka lepo. Ma ke Kila Hanai o Hik>, he hana mau ia Ke> hana i kela me keia pule a i kela me umi la a , aneane eiwa mahina ka ai. Ke hana mau ia me ia, aole e uui ke aa o ka huli. Aole no hoi ia he n-ea e poieo ai o ka ai. loa e waiho wal* ia uo ekolu pule a hookahi paha uiahiai. e oili ana ke aa o ka huli iluna, \ k»? palau ho aku, e mokumoku ke aa. poino ka ai, oi loa aku, ina ua aneane e 00. Ina e palau mau ia aina i kela jne keia manawa e liko ae li nie ia maluna, a ho mauia no hoi hookahi manawa i ka mahina, alaiia, aole t ulu uui ana ka nahelehele. I kinohi, ke ho aku, e helelei ana ka lepo o na kuakua iloko o ka auwaha nolaila, e pono no e ka īluna o ke kuakua. Ke paa no hoi ka lepo. 0 ka pau ae la no ia o ia pilikia. Ke hele a elima a eono mahina o ka ai, e houuku mai i ke ano o ka palan hoowali. I kela me keia wa eho ai, e hoopuepue ae i wahi lepo ma ka pu kalo. Ke hiki aku i ka eiwa mahina (e like me ke kuiana o ka aina) e kau ana ke kalo iluna o ke kuaioio, no ka mea, ua ulu ae a io oia ke Kmnu e kau ai iluna. Ma ia wa pau ka paiau ana, a he walewale aku no ma ia manawa aku. Ke hoomaka ke kalo e 00, e waiho malie aku. Aole e poino ina no e ulu ae ana ka nahelehele ia wa. Na kela uahelehele e keakea i ke oo loa o ka ai, aole hoi e poho. Mahope o ka uhaki Vna, he hiki no ke palauia, aka, ina i lawelawe inau ia ia hana, aohe palau iiou ana aku. Ua oleloia, aia ma kahi o ke 60 ano kalo o Hawaii nei. He mau ano kalo malihini mai no kekahi e hoouluia nei e kekahi poe, mai na aina e mai. Ua fiiki ole ke haawi aku i ka le"hulehu i ka iuoa Hawaii e na.ano kalo kamaaina, mamuli o ka huikau o na inoa o ' ke kalo liookahi—okoa ka inoa a ka poe mahiai o kahi mokupuni. okoa hoi ka kekahi poe malihi o kahi mokupuui. Pela no ka like ole o na inoa a ka poe kanu kalo o ka mokupuni hookahi ame ka aina hookahi no. Ke manaolanaia nei, e liiki mai ana ka wa e loaa maopopo lea ai o na inoa pololei 0 na' kalo kamaaina, i ole ai e nalowale loa. E like nō me ka like ole ma na inoa. pela no ka nke ole o na ano kalo ma ka ulu, ke ano wai hooluu, ka ai ana, pela no me ka manawa e oo ai. Ua oleloia, o ka ai eleele i kapaia kst PīiaU'i, oia ka ai ono loa o kona poi. Mla keia papa i heluia ai ka Lehua eleele, Lehua keokeo, Eleele, Palaii me/ kekahi mau ai e ae. O ke kalo nlaula me ke kalo keokeo na kalo hua nui i hoomaopopoia. I* waena o keia mau kalo, ke KuoEo, Wehiwa; Apiikea, Kumu, Elepaio, Moi, | Lauloa, Uaua me kekahi mau kalo lehulelni e ae. Me he mea la o keia iho la no na kalo ano nui loa' i hooulu nui ia. Iwaena o na kalo ano lelo o ka io. ka Mana ka mea ike nni ia. Mamuli o ka like ole o ke ano o ka ulu ana, ka manawa e oo ai. a me na loina like ole he lehulehi, nohūla, he mea pono i ke kanaka mahiai kalo e hoomaopop.o mua i ke ano o kona aiua a me ka huli kupono ilaila, i loaa ( ai iaia ka hua o kona luhi. He mea makehewa wale no ka hoopapau ana i ke j kanu i ka ai uln pono ole a io ole paha 1 kona aina. Na Ma'i o ke Kalo. He elua wale no ano ma i hoomaopopoia he hoopoino i ke kalo ma Hawaii nei, ka popo me ka ponalo. He hiki no ke alo la ka popo ina e kanu i ka hnli maikai, a he huli hoi uo kahi aina okoa mai. oia hoi mahope o ka hoalo ana no hookahl makahiki. Kanu mua elua oo ai, alaila hoalo no hookahi makahiki, ala la kanu hou aku. Me ka hana pu i ka puna hoomaloo le|w>. O ka ponalo e ike nut ia nei ua aole ona hoopolno i ke kalo, nolaila, aole lapaau ana nona i ke a wa i ikeia. He ano poko lele ai ponalo kekahi o na mea maikai lOa nana e luki nui nei i ka. ponalo o na mea ulu i keia wa. a oia no ka mea nana e hoopakele nei i ke kalo mai ka ponalo mai. E loaa no i kela me keia mea e makemake ana na hoakaka piha aku i koe i na wa a pan, ke ninau mai i keia Oihana ma ka palapala, a e ol oli no na alakai o keia oihana e hoike aku me ka hakalia ole no ka holomua o ke kanaka mahiai me ka aina.