Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 30, 24 July 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. HUNAHUNA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

HUNAHUNA MOOLELO HAWAII.

I ka wa i makaukau ai ka makuakane e hele ma Kailua, Koolaupoko i ke kua noni hooluu malo, hoolaau ae la ke keiki e haele pu laua ma ia huakai. A no ka ae ana mai hoi o ka makuahine, ua hele pu io ke keiki me ka makuakane. Holo aku no laua maluna o ka waa a pae ma Honolulu, a i kekahi la ae, pii laua ma Nuuanu, a hiki ma Kaniakapueo, a loaa aku la malaila kekahi mau mea mai Ewa mai, a no ko lakou wahi pu hookahi no, e kali mai ana no hoi ia laua nei. A ia laua nei i hoea aku ai, ike e aku la no ke keiki, oiai e holo ana no oia mamua, a i ae la i ka makuakane, O Kaimihau ma la. Mahea mai nei la

lakou? Mauka mai nei no lakou i ka wanaao nei, pela aku ka makuakane. E, mama no ka hoi lakou wahi a ke keiki. I ko laua nei hoi ana aku me lakou la, hookahi huakai ia o ka hele ana ana aku a hiki ma Nahuina i Kahapaakai, a komo ana ma Kukuipuka, mauka aku o Luakaha. He kukui puka keia, e ku ana kona kumu ma ka aoao hema o ke alanui a lakou e pii ana. Ua manaoia, ua pakoleaia ia mea i ka wa opio o kona ulu ana a kiekie loa, a ua hoopioia kona welau, a o kona lala nui paha a ku ilalo ma kapa akau o ke alanui, a ua pio maikai ia mea a kiekie no hoi, a me he mea la ua awalu a aiwa paha kapuai ka loa. Pela no ka palahala akea maikai o ka puka, a he mea hou no ia i ka manao o ke keiki. Pii aku la no hoi a ku ana i ka pali o Nuuanu, a iho ana no hoi. Aole nae i alakai maoliia ke keiki, aka, ma ka hoolewalewa ana wale no kona iho ana ma ka lima o kona makuakane a hiki ana i kahi maikai, mai na pili aku o ia pali kuhoho. A i ka hiki ana i na wahi a lakou e noho ai, he wahi ahua a puu kinikini na wahi e ku ana na hale. A liuliu wale lakou malaila, lako hoi na mea i makemakeia; eia ka auanei ia wahi o Kailua, he aina papa no ua makuakane nei ona, e like me Waianae. Haalele iho lakou ia laila, a hoi aku la a hiki ma Ewa ko lakou wahi paa, a oia mau ko ka hale noho ana. A ma keia oihana hooluu malo a ka makuakane, hihihiki pu ana lakou makai o Kapuna, i Waikele. He wahi kupono ia i ka hooluu ana i ula na malo; a aia malaila na pukui kalo a oia wale ae, (upena-kolo) a pela na hale malaila, ma ke kai o Honouliuli e lawaia ai. No ka makemake ole o na kanaka ma ia wahi i ko Waikea luna hana koele, a me ia mea ae ia mea ae, pela ko laila poe e apuhi mai ai, "no Honouliuli makou." A ina hoi no Honouliuli ka luna hana, alaila, e i mai no lakou, No Waikele makou. He oiaio, aia ma Waikele kahi i ku ai o na hale, aka, o ka lawelawe ana a me ka lawaia ana, aia no ma Honouliuli. Aka, o ka molowa wale no i ka hana ke kumu o ke kuhikuhi paee ana pela.

I ka wa hoi i kuahauaia ai na kanaka o Kumelewai, e pii i ke ako hale heiau, o ke kahu pu o ua keiki nei kekahi e pii no kona moaina, no ka mea, aia malaila ka auhau ana o ia wa. Pela no hoi ua keiki nei i haalele iho ai i na makua, no ke aloha i kona kahu, ma ka ae ana mai o na makua, no ka mea, ua kamaaina i na makua ko ke kahu ano maikai i ka malama pono ana i ke keiki i na wa a pau a laua e haele ai. Pela iho la na kanaka a pau i hiki ai mauka o Kalihi, e kokoke ana ma ke kawa o Waiakoae, no ka manao o na kanaka, o kahi kokoke ia o ka la-i maloo, ka laau, ka aho a me ke i-e, (kaula ako hale.) A pela iho la lakou nei a pau i noho ai malaila. Aka, iloko no o ia wa, launa mai la me ia nei ko laila kamalii kamaaina, ma ka auau pu a me ka lelekawa ana me lakou, oiai hoi, ua hele na kanaka a pau a me ko ia nei kahu pu no hoi mauka no na lako a pau o ka hale e pono ai. Aia ma ia wahi a lakou i noho ai, he nui wale o na kahuna kalai waa, kalai iako, a kalai moowaa no hoi; a he mau keiki no hoi ka kekahi poe o ia ano, a oia poe keiki kekahi poe hoa paani o ia nei malaila, a hiki wale i ka wa i paa ai na hale elua. Aka, i ka wa kinohi o ko lakou launa ana malaila me ua poe kahuna kalai la a Kamehameha, ua ninauia mai ko ia nei kahu no ua keiki nei, a he mea mau no hoi ia mea, a pela no hoi na haina i mea e maopopo ai i ka mea maopopo ole. I ka wa i ako ia ai na hale, ua hele pu ke kahu me ke keiki ma Honoluilu, a ua ikeia oia e ka inoa ona, ka mea nona ua mau hale akua lapaau mai la, oia o Lonopuha, Kaneikoleamoku, a pela aku ia ano ho'kua lapaau ana. Ma ke ao ana i kulana mai ma ka haha ana, e like me ke kau iliili ana ma ke ano kanaka imua e akaka ai ka mai, ka laau, na hope a me ka hana a ka laau mahope o ka haha ana, a o ke'kua ka hope o ia mau mea, a pela ua mau hale la. Ua oleloia, o Papa ka oi ia hana he lapaau, a he akamai loa oia ma ia hana, a o ko Kamehameha kahuna lapaau no ia, ke loohia ua alii la i ka mai. Na ka makuakane o Kuauau, o Kama kona inoa, a ua like ko Kuauau akamai ma ka lapaau ana i kanaka, pela hoi o Papa ma i na'lii. Aka, ua oleloia nae, he okoa loa ka Kuauau hana ana o ka laau a me ka hana e like me ko kanaka, nolaila, ua makau loa ia ka Papa, no ka maule pinepine o ka mea mai, aka, ola maikai no nae ma ia hope aku. A e like me ko na'lii ano, pela no ka maikai o ka Papa ma lapaau ana i na'lii. A ike ua Papa la i ua keiki nei, ninau ae la oia i kanaka ako hale, O Papa anei kela wahi keiki? Ae mai la no ka poe ako hale. Ninau hou no keia. Me wai mai nei la? Me kahi kahu no ona, wahi a kanaka. Pela i hea ia mai ai ua keiki nei, a noho ana ma ko ia la alo, a kamailio oluolu ana he alo a he alo, a pela aku, a paa wale ka hale. I ka paa ana o ka hale, pela lakou a pau i haalele iho ai ia Honolulu, a hoi kela mea keia mea ma ko lakou mau wahi iho, a ike hou i na makamaka, pela no hoi ua keiki nei i na makua. I ka noho ana o ka makuahine me ua keiki nei ke alo alii, aia no laua ma kahi o ka inoa o ua keiki nei a me na keiki e ae malaila, a ua launa mau lakou; elua laua la, o Manuia a Kamaua w, laua o Alapai, a o Kaniukahi a Nahili laua o Nakai w, he mau keiki keia a pau ekolu e hoonohoia ana ma ke alo o ke'lii opio, Liholiho. Aka, he mea e ke kolohe o ua alii nei ia lakou, oiai e nanea ana no lakou nei ma ka lakou mau mea e lealea ai, oia hoi he pahiuhiu ana ma ke one, a mai o mai no ua alii opio nei a puke ana i na poo o lakou nei a pau i kahi hookahi, a ka lakou nei hana iho la ka uwe. A no keia hana mau a ua alii la pela, ua makaala loa lakou i ko ia la wa e ike ia aku ai, oiai oia e hele mai ana i o lakou nei, a o ko lakou nei pau iho la no ia i ka naholo i kauhale. A no ka lakou nei hana mau ana pela, ua ukiuki loa ua alii nei. O Kaoaopa kahi e noho nui ana ko lakou poe kini a pau ma ia wahi o Honolulu. O ka hana lealea mau nae a keia poe keiki, o ke kahakaha moku maluna o ke one, no ka mea, ua nui loa no hoi na moku i ku mai ma ke awa o Kou ia wa, he moku Amerika nae ka nui, a he hapa wale no na moku no Beritania mai. I kekahi manawa nae, ua hoouna ka

makuahine i ua keiki ma ke kahua paikau o na koa a pau o ke'lii e ao ana i ka paikau me ka pu. A o ka ia nei pu nae, oia no ka pu a Kamakahiki, a ke kaikunane hoi o ka makuahine, a ua make aku nae oia, a o kana pu nae, oia iho la ka pu a ua keiki nei, oiai i ka makuahine no ka malama o ua pu la. Pela ia i hele ai ma ke kahua paikau no kekahi mau la. Aole nae he like loa ka paikau ana o ko ia wa me ko keia wa. I ko keia wa hapa ike, he ku lalani wale no mai mua mai a hala i hope, a pela no ma kekahi lalani, a pela aku. Ua piha loa ua kahua paikau la i na kanaka a me na keiki. A o ka poe mamua o na lalani mua mai o a o, kau like ka lakou mau pu imua, ma ka heaia mai a me ke ki ana, alaila, kau i na poohiwi na pu, alaila, huli like ia mau lalani ma ka aoao hema i hope, a hoi ae la a hoomaka hou ma ka hele ana imua, a pela mai a pau wale ka manawa o ka paikau ana. A pela no i kela a me keia paikau ana, a pau na manawa i hai ia. Mamua nae o keia hana paikau, ua kukalaia na aialo wahine a pau, e lawe i ka mauu a halii no ke kahua paikau i ka wa kakahiaka nui. Ma keia kukalaia ana. ua pau loa na wahine aialo, o na kaukaualii a me na hanohano o ia ano, pau loa i ka lawe mauu mai Kawaiahao mai. I ka wa nae i hala ai na kaikuahine ona i ka uhuki mauu ma kahi i oleloia, o ua keiki nei no kekahi i hele pu me kona mau kaikuahine, a no laua no hoi ka ia nei hahai ana. Aka, ma ia hele ana, ua poina ia laua ko laua kaikunane, no ka nanea paha i ka uhuki mauu, a no ko laua manao no hoi paha kekahi, ua hoi e no la i ka hale, nolaila, aohe o laua manao e imi malaila ia wa. A no ko ia nei nanea loa no hoi kekahi i ka noho ana iwaena o na mauu makoloa e ulu ana a puni kahi a ia nei e noho ana. A o kana hana nae i nanea loa ai, he kukulu hale niau. Aole nae oia i manao, e loohia mai ana oia i ka pilikia, aka, he lohe ana no ka ia nei i ka leo, "Eia ua keiki nei la i holo ai ia oe!" I alawa ae ka hana o ke keiki, eia ka o ua 'Lii opio nei a me ka mea e paa ana i na lako o ua alii nei ana, a alualu ae la. Ia wa no, ua pau ae la ka manao maikai o ke keiki, no ka mea, ua maopopo no iaia kona eha, a o ka make no ka hope. O ko ia nei pepehiia iho la no ia, a liuliu wale, oiai ua pau ka lehulehu i ka hoi aku. A no ka pane ana ae o ka mea lawe lako o ua alii opio nei, i ka i ana ae, "Mai pepehi hana ino oe i ke kanaka nana hoi e ukali ia oe ma keia hope aku, ke nui ae

hoi paha." Pela keia i waiho iho ai malaila, me ko ia nei ike ole i ko laua la hoi ana mai ona aku la. A liuliu wale, pau hoi ka una a me ka luhi, o ka ia la hana ana mai ia nei, alaila, ala ae la ke-

ia a kiei ma o a maanei, aohe mea maalo, ku ae la keia a hoi aku la i ko lakou wahi, a komo ana i ha hale halau o ka inoa ona, a ma na wawae o ia la, malaila keia i moe ai, me ka ike ole ia nae e, eia malaila kahi i moe ai, aka, ma ka hiki ana mai o ka hoa hele o ua keiki alii nei, a hahai ana ia Papa, i ka pepehiia ana o ua keiki nei e ke'Lii. I alawa ae nae ka hana, e waiho ana ua keiki nei. Akahi no a manao ae na kaikuahine iaia nei. (Aole i pau.)