Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 29, 17 July 1869 — HUNAHUNA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

HUNAHUNA MOOLELO HAWAII.

A no keia mau elua e pili ana i ka pono haipule, aole i manao iki ua keiki la, he mea ole ka ano haipule, no ka mea, ua ike mua ia i na hana ana a kona mau makua mai kona wa uuku mai. Nolaila, ua lilo ia i mea hoolohe i ka na makua ao ana a pau no ka pono, a pela no na mea pono ole a na makua e ao mai ai ia ia. No keia mau mea, ua makaukau ia i ke ano o ka malama ana i ke ano haipule. A me he la o ke Akua io no ia mau akua i kona manao maoli. Aia mahope aku nei paha kakou e ike io ai ia ano o ua keiki la. KAAHELE HOU ANA. I ka manawa i hiki mai ai mai Waianae mai ka makuahine o ua keiki nei o Kaneiakama, a me kana kane o Paakonia, a ua oleloia, he poe oki kupee, pela no ka ko ua aina kaiahulu la keiki papa, he inoa kaulana, he alii no ke ano, he opeope hookahi ke ano i ko kau ana. He kaikuahine no ka makuakane o ua keiki la, pela laua la i kipa mai ai ma ko lakou mau hale, e kuu iki ai laua, alaila naue loa ma Honolulu i ko laua haku aina, oia paha o Pahoa, he ku, no Kaahumanu, ma na Ahupuaa a pau kana kane ia ano, kakaikahi paha ke Ahupuaa ku ole i nele o Kaahumanu ia ano, no ka pakela hiwahiwa no. A no ke akamai o ua Kaneiakama lei i ka haku mele paha, ua makemake na'lii wahine la ia ia, pela paha ka ili ana o ia aina ia laua. I ka hala ana o na la elua ilaila, hiki loa laua ma Honolulu. A he mau pule paha ekolu, eha paha, hiki hou ana laua mai Honolulu mai, a he mau la, pae ana ma Waianae. Aka, ua launa nui aku ia laua ua keiki nei ma ke ano makua paha e pili ana ia ia, no ka mea, ua kakahaku ia paha e na makua ka pili ana i ua keiki nei, ko ua makuwahine malihini la, aka, kapa mai la kela i kona inoa no ua keiki nei, a hea mai la o Kaneiakama, eia ka ka makuwahine hoahanau o ko makuakane, Eo e—a, alaila pane ua keiki nei, Eo, ae, pela wahi a ka makuwahine mai. A nui wale aku la na ano o ia ao ana. No keia mau mea, ua komo hohonu mai la ka makemake i kela makuwahine, i pa mai ka hana o ka ia la pane mai, e haele paha kaua ma Waianae, he ae koke ka ia uei. Ia laua la i hala aku ai, a oi upuupu iho, pai koke no ua keiki nei i ka hele ma Waianae, aole no hoi ka makuwahine i kaua iho, ku ae la ia me kona wahi kahu kane, a o ka hoa maka eha pu me ia kekahi i hoolaau pu hele, akolu lakou o ka haele ana. Ekolu huakai o ia ano o ka hele ana ma Pohakea, a ma Kolekole, a ma Puuokapolei ma kai ae. O na huakai mua elua ua kipa ma Pahoa uka, kahi a ka makuwahine i noho ai, a me kana kane, he mau mahina nae ko laua malaila, hiki ana laua nei. Aia malaila kekahi keiki, o Kahina kona inoa, me Kahalaia ia i noho huaula iho nei. A ua ano malihini laua nei ia ia la. No ia mea, i kahi mau la mai, mahope o ka pau ana o ka aina kakahiaka, naue ae la laua nei a kapa auwai, aia hoi, he mau pohaku nui maluna o ke kae auwai, e kiei koke ana ilalo o ka auwai, a he malaelae no hoi i ka poe nana mai ana ia mau pohaku nui, A oiai e kau ana laua nei ma ia mau pohaku, e nana ana i ka

wai o ka auwai e kahe ana i kai e hiki ai i kau aualaloi. Mai hea mai la hoi ua keiki nei i oleloia'e nei maluna, a kulai ana i kekahi o laua nei, a waiho mai ana ilalo o ka auwai, a holo aku la kela mai o laua nei aku. Nolaila, loohia iho la laua nei i ka manao kaumaha, no ka mea, ua eha iho la kekahi o laua, a e uwe ana ilalo o ka auwai. Hoonana aku la kekahi o laua nei i kekahi, a pii mai la kela mai ka auwai mai, ua pehu ka nuku. Mahope o ko ia la hiki ana mai i kahi a laua i noho ai, me ko ia la uwe mai, ua hamau aku kekahi o laua, aka, e hoomanawanui paha ka pono. A ina hoi paha e hiki ana ia keiki ma ko kaua wahi, alaila e alu kakou me na hoa paani o kaua ia ia. No ka ia nei olelo ana pela, pau ae la ka uwe ana. KA HOOPII ANA IA KANEIAKAMA. Ma ia hope iho o ka laua kamailio ana, haalele ua keiki nei i kona hoa ma kahi a laua e noho ana, a ku ana keia imua o ka makuwahine, ua eha kuu hoa hele i kela keiki kolohe, me ko maua ike ole ia ia, a ua kipaku malu ia mai kahi a maua e noho pu ana, a ua haule ilalo o ka auwai, a ua eha maoli. No ka ia nei olelo ana aku, naloia aku la ua keiki kalohe la, a hiki mai ana. O keia keiki la? wahi a ka makuwahine, ae aku la ke keiki. He keiki kalohe no keia, mai paani pu olua me ia, wahi a ka makuahine. No keia mea, paa ka manao o ua keiki nei hoi, ia mau la mai, no aku la ia e hoi. Aka, aole nae poina ia ia nei ko laua la lokomaikai mai ia laua. Pela hoi kana huakai elua malaila, me ka hoahele ole, o ke kahu wale no. HIKI ANA MA KUMELEWAI. He mea mau ia wa ka honi aku i ka ihu o ka makua, alaila, ku mai la a hoi mai. Me he honi hemolele la. Pela lakou nei o ka hoi ana mai me na lako o ke alanui a hiki ana, a honi ana i ka ihu o ka makuwahine, a me ka makuakane, a me ka hahai aku i na pono a me ka pomaikai o ko lakou noho ana ma Waianae me ka makuwahine, pela hoi ka poino i loaa i kahi o laua malaila. A hai pu aku la i ka olelo e hoopai ana lakou i kela keiki ke hiki mai ia io kakou nei me kona mau makua. No ke aha? wahi a ka makuwahine, a pela no, wahi a ke keiki. I mai ka makuwahine, pela no ka manao hoopai o kekahi poe keiki, a kanaka makua, aka, o oe ka maua keiki, mai hana oe pela, o ka hoomanawanui ka maikai loa, o keia mea a'u e hoike aku nei ia oe, oia ka mea kupono loa ia oe, no ka mea, o kau mau hana ia e hana'i ma ke alo alii ma neia hope aku, nolaila, e pono e nana i kela kanaka keia kanaka, a me kela keiki keia keiki, a me kela alii keia alii, i pono ai oe, pela ka hana a ko makuakane nona mai kou inoa, ka mea nana na'lii a pau, kahi au e noho aku ai. Ma ka ia la mau olelo, noonoo iho la ke keiki, pela ka paha ka pono e hana aku ai. No ka mea, ua nanenane mau ua mau makua la ona i kela me keia ano, mai ke poo a ka wawae o ke kanaka, a mai loko a waho o ke kanaka, pela hoi ka hele ana aku a me ka hoi ana mai, pela no ka noho ana o ka hale, a me ka malama i na kauoha kupono, a me na kauoha pono ole, e nana mawaena o nei mau mea elua, i kaawale ka pono, a i kaawale ka hewa, a me ia no ka make, a me ke ola, ua kaawale, a pela wale aku. E naauao oe i neia, wahi a laua, pela i pau loa ae ai ka manao hoopai i kela keiki, no ka mea, eia ka me ka laua la mai la ka pono loa. Noho iho la ua keiki la a laua e like me kana hana mau malalo o na makua a hiki i ka wa i puka hou ae ai ka makemake o ua keiki la a laua, noi ae la ia laua e hele hou ma Waianae, no ka mea, ua lohe ia, aia ma Nanakuli ua Kaneiakama nei, no ia noi, ua ae na makua e hele no. Pela ia i ku ae ai me kona kahu a haele ae la ma Puuokapolei, a ma Waimanalo ae a Nanakuli, e noho mai ana ka makuwahine a me kana kane pu malaila, he oihana lawaia ka laua malaila na ke kane. Aia laua nei i hui aku ai me lakou la. Aia hoi na kamalii oia wahi e kani oeoe mai ana na keiki ma na lala laau ulu, iluna olaila lakou kahi i kau pakahi ai, ma kela a ma keia ulu e ku ana mailalo ae o ka lua a puka iluna. I ko ia nei lohe mau ana mai i ka lakou la ka ai oeoe mai, lohe pono aku la keia i na hua mele a lakou la e kani oeoe ana. Noi ae la oia i ka makuahine, e launa pu oia

me kela poe kamalii. A pela oia i hoolauna ae ai me lakou la, a hui oluolu aku la me lakou. Ia wa nae, ike aku la oia i ka lima o kekahi keiki e kani oeoe ana, oiai aia kona mau manamana lima akau elua ma kona pu-a-i e komikomi ana i mea e maopopo ai ke kani oeoe ana mai. Aka nae, ua paanaau koke iaia nei na hua mele, a o ke kani wale no koe. Aole no hoi i liuliu, a loaa ana e like me ka lakou la kani oeoe ana. Eia ke mele a lakou la e mele ana : Kau kolii ka la iluna o Maunaloa, E ke ao e lele koa, Halulu i ka mauna, Kikaha ke kuahiwi o Kona he lai, Ku papat Hilo i ka ua, Paliloa Hamakua, Opeope Kohala i ka makani, Huki Kauiki pa i ka lani, & co. No keia mea, ua paa naau like ae la ia lakou a pau, a ua kohu like lakou ma ka hana ana, a he mea walea maikai no hoi ia i ka ia nei ike iho. A pela mau iho la keia i walea oluolu ai me na keiki kamaaina o ia wahi. Ua like ole hoi na keiki o keia wahi, me na keiki o kahi ana i noho mua ai. Ua mau no hoi kona noho ana me lakou i ka wa kaawale, a pela aku. Aka, i ka wa i ike ia mai ai e lakou he hale wela ma Waimanalo, ua puhiia i ke ahi e ka luna nana ia hana, mai ke alo alii ae, pela ka hahaiia mai. I loko paha o ia wa, oia ka 8 a 9 paha o na makahiki o ua keiki nei. Ma ka haina mai, o ke kumu o ia puhipuhi hale ana, mai ke alo alii o Honolulu a me Waikiki mai no. A penei no ka hahaina, Ua launa hewa o Kuwahine me kekahi wahine e. He wahine alii keia, he kaikamahine na Kaikioewa, nana i hanai o Kamehameha III., i kona wa iki. A o ua wahine alii la, o ka Kalanimoku wahine no ia, a ua mahuka no ka hoeha ia a mea e ae paha. Pela oia i nalo ai, a hala he mau la eha a elima paha, a ua loaa iho la. A o ke puhi i ke ahi i ko hai kauhale ka uku hoopai. Ma na manao i hahaiia ae maluna, ua uluku ka manao hoi o ua keiki nei i ko lakou wahi pana no na makua ona, no ka mea, ua pilikia paha kona mau makua no keia mea. Aka, o ua Kaneiakama la, hoole mai oia imua o ke keiki, aole e hanaia penei malaila. Aka, nonoi ae la i ke keiki iaia, e hoi ia e ike i na makua ona. A pela oia i hoi mai ai, a ike i kona mau makua, a he oia mau no laua e noho pilikia ole ana. A ia lakou e luana ana, hahai aku la oia no keia puhipuhi ahi ana i ike ai, a ua pau la na hale o kakou no ia mea. A ua hoole mai no na makua, a ua like no ia me ka kela makua ona i olelo mai ai iaia, wahi aku ana ia laua. Maanei paha kakou e nana ae ai i ka pili kaumaha maluna o na makaainana, no ko na'lii hewa ilio, a ua ili ae la nae maluna o hai ka uku hoopai, me ka hewa ole no. Aka nae, pela no i maopopo ai ia kakou na kanawai lapuwale o ka wa kahiko. A i mea nae paha e like ai me na kanawai o ka ekalesia Roma. Ina pela, aohe lapuwale a koe mai. (Aole i pau.)